Caló / Calé

Caló - ook wel, en misschien zelfs vaker, Calé genoemd - is de zigeunertaal die m.n. in Spanje door de Roma gebruikt wordt.

Volgens de oudste overgeleverde bronnen verschenen in 1447 de eerste zigeuners in Spanje. In dat jaar bereikten zij Barcelona vanuit het noorden, en in de volgende eeuwen zouden er nog meer in Spanje arriveren. Hun emigratie vanuit India begon in de 8e of 9e eeuw. Dit donkere volk was expert in metaalbewerking en had een traditie van muziek en dans.
Hoewel deze zigeuners anders waren dan het volk dat oorspronkelijk India verliet, hebben zij delen van hun taal behouden; er zijn veel overeenkomsten tussen het Caló en het Sanskriet van India.

De door de zigeuners gevolgde route in hun trektocht door de eeuwen heen

Het is een mix van het Castilliaans en het Romani. Oorspronkelijk werd het Zincaló genoemd zoals de gitanos ook wel "Zincarli" of "Calés" (de donkeren) genoemd werden. De taal ontstond toen langzaam het Romani naar de achtergrond verdween omdat het Spaans ook binnen de zigeunerkringen in Spanje steeds meer oprukte. Ze gebruikten de grammaticale structuur van het Spaans en vervingen een heleboel spaanse woorden door Romani woorden. Daar waar sommige Spaanse woorden hun betekenis verloren en langzaam uit het dagelijks Spaans verdwenen, bleven ze binnen het calé behouden.

Andersom werden sommige Caléwoorden opgenomen in het Spaans en dan m.n. in Andalucía. Voorbeelden hiervan zijn bijvoorbeeld "chorar" (stelen) en piltra (bed). Zigeuners worden in Spanje "Gitanos" genoemd. Zo noemen ze zichzelf overigens ook. Het is een verbastering van het woord "Egiptano". Dit is ontstaan in de 15e eeuw toen men dacht dat zigeuners afkomstig waren van "Egipto menor" (een gebied in de buurt van het huidige Turkije). Er zijn geen echt betrouwbare tellingen van Gitanos in Spanje. De schattingen variëren van 100.000 tot 300.000 personen.

Een pagina uit het gevangenisregister van halverwege de 18e eeuw

In de tegenwoordige tijd is het Calé niet echt een levende taal meer. Ondanks het feit dat er nog veel Gitanos zijn die veel Calé-woorden in hun Spaans gebruiken. Het is interessant om te zien hoe vooral de in zigeunercultuur geïnteresseerde niet-zigeuners in de laatste twee eeuwen aandacht hebben gekregen voor het calé.

Voor de geïnteresseerden:
1. Op 22 november is jaarlijks de "día de los Gitanos y Gitanas Andaluces".
2. Sinds 2006 bestaat er een filmcompetitie genaamd concurso internacional de audiovisual gitano "Tikinó" (Tikinó betekent "kort" in het calé). Daarin strijden filmmakers om de eerste prijs waarbij ze korte films of documentaires op DVD inzenden die speciaal over zigeuners gaan; hun cultuur, hun samenleving, hun uitsluiting en marginalisering als groep, hun leven als behorende tot een minderheidsgroep, de cultuurverschillen, de integratie en ander sociale thema's.
3. Sinds 1997 wordt er een Award toegekend voor mensen, instellingen, etc. die de Andalusische zigeunergemeenschap promoten op sociaal en cultureel gebied dat bijdraagt aan een beter begrip en de relaties tussen de bevolkingsgroepen waarbij de gelijkheid en sociale welzijn van de zigeunergemeenschap bevorderd wordt.
4. Er bestaat een website van en voor zigeuners: www.gitanos.org
5. Gezien de discriminatie waar veel zigeuners tegenaan lopen zijn er ook initiatieven ontplooid om daartegen op te staan.

Hieronder een overzicht van een beperkt aantal Calé-woorden, hun Spaanse equivalent en de Nederlandse vertaling:

Calé	Spaans	Nederlands
abelar	tener, poseer	hebben, bezitten
acán	ahora	nu, momenteel, op dit moment
acarabear	hablar	praten, spreken, zeggen
acoí	aqui	hier
acheté	ayer	gisteren
achibé	hoy	vandaag
andró	camino	paadje, straat, snelweg
ansiá	agua	water
aocana	ahora	nu, direct, tegenwoordig
arachí	noche	avond, nacht
bajañi	guitarra	gitaar
bal	pelo, cabello	haar
balichón	jamón	ham
bálunés	pantalones	broeken
bustronel	animal	dier
barban	viento	wind
Borboreo	Jerez de la Frontera	Jerez de la Frontera
bata	madre	moeder
berdoche	coche	auto
beripapí	abuela	oma
cachí	mujer	vrouw
cairé	dinero	geld
cambañí	tienda	winkel
chalao	loco	gek
chumendo	beso	zoen
Corajano	Morón	Morón de la Frontera
corpíchi	arroz	rijst
currelo	trabajo	werk
crioja	carne	vlees
clariosa	agua	water
chabí	niña	meisje
chachipén	verdad	waarheid
chalao	loco	gek
chamullo	conversación	gesprek
chaniqué	vida	leven
chiringa	naranja	sinaasappel
chola	cabeza	hoofd
chamajarró	zapatero	schoenmaker
chuqui	anillo	ring
chomé	mejilla	wang
drabardar	rezar	zeggen, mompelen, sputteren
duncó	domingo	zondag
derno	nuevo	nieuw
daí	madre	moeder
dada, abatico, bato, batú	padre	vader
diñator	doctor	dokter
dron, druné	camino	weg
drupó	cuerpo	lichaam
duquende	duende	magie, bekoring, betovering
dusuldo	borracho	dronken, dronkaard
erafli	señora	mevrouw
erulé	árbol	boom
esporboria	cebolla	ui
estache	sombrero	hoed
estipén	salud	gezondheid
erescare	azul	blauw
enjallé	memoria	geheugen
egresitón	último	laatste
epicón	esquina	hoek
enjibar	recibir	ontvangen
fachá	calor	warmte, hitte
fardí	ropa	kleren, kleding
felicha	ventana	raam , venster
fendo	bueno	goed, mooi
finguelé	mosquito	mug
flimé	poco	weinig, beetje
fronsaperibén	esperanza	hoop, verwachting
fufu	pozo	put, kuil, koker
filuche	fila	rij, reeks, antipathie
fachoyi	bicho	beest
gabicóte	libro	boek
gabuñó	ratón	muis
gerta	oreja	oor
gillabaor	cantaor	flamencozanger
gobo	azulejo	tegel
gote	vaso	glas
grey	siglo	eeuw
guribano	silencio	stilte
gris	frío	koud
givé	nieve	sneeuw
haccuno	verano	zomer
hangar	carbón	kolen, steenkool
harero	ciruelo	pruimenboom
hua	humo	rook
hambo	el que no es gitano	een "niet-zigeuner"
helo	marrano, cerdo	varken
henira	infortunio.  desgrácia	ongeluk, pech
horipaquia	hormiga	mier, termiet
hangarero	carbonero	kolenhandelaar
hurgamandera	lumia	hoer (plat, vulgair taalgebruik)
ibrain	febrero	februari
iege	misa	kerkmis
ieru	lobo	wolf
iesanó	tocino	spek
iesdra	mano izquierda	linkerhand
ingodilé	imposible	onmogelijk
irsimén	aviso, información	bericht, mededeling
isicon	esquina	hoek
inicá	chiflado	gek, raar
inorpachirry	impaciente	ongeduldig
jabañon	ratón	muis
jachapen	comida	voedsel
jalar	comer	eten
jenjén	español	Spaans
jeré	hombre	mens
jimilar	suspirar	verzuchten
jojoy	conejo	konijn
julabar	limpiar	schoonmaken, poetsen
jecó	hielo	ijs
jayro	seco	droog
Niet gebruikt als beginletter
laborí	alabanza	lofuiting
laloró	bermejo	vuurrood
lao	palabra	woord
lemitre	lunes	maandag
libanar	escribir	schrijven
lillí	loca	gek
llagulé	fuego	vuur
llerel	color	kleur
lorampío	reloj	horloge
lundelá	camisa	(over)hemd
macaró	plaza	plein
mamporí	cola, fila	rij
manró	pan	brood
monró	amigo	vriend
muchi	chispa	vonk
murciá	brazo	arm
macho	pez	vis
meclí	calle	straat
mensallé	mesa	tafel
merinao	immortal	onsterfelijk
naguerindoy	conversacion	conversatie, gesprek
najira	bandera	vlag
napia	nariz	neus
nasaló	enfermo	ziek
nebaró	pequeño	klein
nebó	nuevo	nieuw
nibobia	novia	verloofde
norical	caracol	slak
nonardián	nunca	nooit
nilay	verano	zomer
ocán	sol	zon
ochardó	mantón	omslagdoek
ochi	alma	ziel
ochon	mes	maand
oclaye	rey	koning
operisa	ensalada	salade, sla
orotar	buscar	zoeken
ortalamé	campo	platteland
ortelí	amor	liefde
otal	cielo	hemel, lucht
pachimó	famoso	beroemd
pañí	agua	water
paripén	peligro	gevaarlijk
pea	silla	stoel
pichó	pañuelo	zakdoek
piyar	beber	drinken
plastanear	correr	rennen
prelumina	semana	week
puchañí	pregunta	vraag
purimí	cebolla	ui
quejelano	abierto	open
quelar	bailar	dansen
quesar	ser, estar	zijn (zowel plaats als eigenschap)
quiminé	fragua	smederij
quinl	miel	honing
quinao	cansado	moe
quinar	comprar	kopen
quir	mantequilla	boter
quirá	queso	kaas
quisi	bolsa	zak
rabasunché	zorro	vos
rebrino	respeto	respect
rechipoté	desnudo	naakt
resaronomo	barato	goedkoop
resuñar	respirar	ademen
retejo	contento	tevreden
rilo	pedo	wind (scheet)
romí	mujer	vrouw
rocambló	amigo	vriend
ró	marido	echtgenoot
sacais	ojos	ogen
sallé	mesa	tafel
Sersen	España	Spanje
sicho	mono	aap
sisastrar	aprender	leren
sonanta	guitarra	gitaar
sorlo	reloj	horloge
sueste	gente	mensen, volk
sané	chorizo	chorizo! paprikaworst
saró	todo	(ge)heel
tabastorré	derecho	recht, rechter, rechts
tamború	perro	hond
taragoza	pueblo	dorp
taragozagida	ciudad	stad
tarquino	millón	miljoen
telejellí	entera	geheel, volledig
tirabañí	zapato	schoen
toto	queso	kaas
trebeña	estrella	ster
trejú	cruz	kruis
uchí	lengua	taal
ulaque	barrio	wijk
ulli	azúcar	suiker
umú	pared	muur, wand
Undebel	Dios	God
usur	humo	rook, walm
uluyilia	familia	familie
ulícha	calle	straat
ununique	confesión	bekentenis
urdíñí	invento	uitvinding, vondst
varandiá	espalda	rug
vardá	palabra	woord
varidí	terrado	dakterras
vea	jardín	tuin
ven	invierno	winter
venar	vender	verkopen
visaba	culpa	schuld
voltañar	volver	terugkeren
vasir	morir	doodgaan
ventosa	ventana	raam, venster
Niet gebruikt als beginletter
xabi	niña	meisje
xión	si	als
xiscla	cerrojo	grendel, schuif
xise	perno	bout, pin
xuquel	perro	hond
yacunó	verano	zomer
yejalá	dueña	eigenaresse
yerú	lobo	wolf
yuli	papel	papier
yuomitó	herrador	hoefsmid
yustiqué	cerca	dichtbij
yamadurí	madroño	aardbeiboom
yaque	fuego	vuur
yesanó	tocino	spek
yeslú	berro	waterkers - plant
zaracatán	sastre	kleermaker
zarandela	enagua	onderrok
zarracatiné	regatón	pingelaar, kleinhandelaar
zerecin	salchichón	snijworst
zetalla	oliva	olijf
zincaló	gitano	zigeuner
zoniché	silencio	stilte
zujemia	flor	bloem
zumbí	aguja	naald
zumí	caldo	bouillon

Het volkslied van de gitanos incl. de tekst in het Calo en het Castilliaans.