Flamenco: de moderne tijd, deel 1

Niet alles goud dat blinkt
Ondanks de indrukwekkende groei van de flamencokunst, was niet alles positief tijdens de café cantante periode. De zigeunerzang werd nu ook in het openbaar beoefend, en veel van de beste zangers waren zigeuners. Maar om een breder publiek aan te spreken, vermengden de meeste cafés cantantes populaire muziek met flamenco. Café Silverio, het eerste café cantante, was er een die dat niet deed. Uiteindelijk leed het bedrijf daaronder, en Silverio Franconetti stierf arm en vergeten.

Tegen het einde van de eeuw nam de vervalsing van flamenco toe. De fandangos werd steeds populairder, in het bijzonder een vorm uit Málaga, de malagueñas. De zanger Juan Breva, specialist in malagueñas, transformeerde deze vorm van dansmuziek tot een serieuze zangvorm. Zijn stijl creëerde de eerste rage in flamenco, want tegen het einde van de eeuw waren er zo’n twintig verschillende vormen van malagueña.

Na Breva bracht Antonio Chacón de malagueña naar nog grotere hoogte, en hij gaf de aanzet tot een nieuwe periode in de geschiedenis van flamenco. Langzaam begonnen de zigeunerzangers te verdwijnen van de podia, en in hun plaats kwamen Andalusische zangers. Zij hadden een gladder stemgeluid, toonden graag hun virtuositeit en zongen “mooie liedjes”, die een breder publiek aanspraken.

Don Antonio Chacon (www.deflamenco.com)

In het vorige deel zagen we waar gitaristen toe in staat waren om de aandacht op zich te vestigen. In de dans was dit niet veel anders: in Vila Rosa, een café cantante in Barcelona danste Cocha “La Cachucha” een dans die “El Crispin” werd genoemd, waarin zij aan het eind van iedere set danspassen een kledingstuk verwijderde, tot zij alleen nog haar petticoat aan had.

Steeds meer dansers van populaire niet-flamenco dansen deelden de rekening met de flamencoartiesten. Rond de eeuwwisseling werd uit Frankrijk met veel succes de Can-Can geïmporteerd, die in heel Spanje aansloeg; “La Pulga” (de vlieg) werd gezongen met uitdagende teksten en gedanst met suggestieve bewegingen door artiesten die soms niet meer dan een slip droegen. Dansers begonnen de flamenco te verlaten om deze meer provocatieve en lucratieve dansen te beoefenen.

Kritiek
Eind 1800 begonnen intellectuele aficionados de cafés cantantes te bekritiseren wegens verlies van puurheid, de inmenging van Andalusische volksmuziek, en commercie. Voor de puristen was flamenco in verval, maar de zigeunerzang had intussen zijn tijd in het voetlicht gehad, en was verrijkt met de toevoeging van de gitaar, het verschijnen van grote aantallen professionele artiesten, en een vergroot repertoire van zangvormen. De Andalusische volksmuziek werd zeker verrijkt door het contact met de zigeuners. Aan deze natuurlijke vervalsing hebben we de helft van de nu bekende zangvormen te danken.

Het fenomeen van “antiflamenquismo del 98" duurde voort en verbreidde de kritiek op de cafés cantante. Spaanse intellectuelen die deel uitmaakten van de generatie van 1898 zagen flamenco als een karikatuur van het toeristische Spanje, en als een muzieksoort die geassocieerd werd met dronkenschap, vunzige cafés en immoraliteit. Schrijvers zoals Baroja, Eugene Noel en Unamundo vielen flamenco aan met bijtende satires, parodieën en overdrijvingen. Hun werk zou een negatief effect hebben op flamenco voor de komende decennia.

Theater en Opera
Het jaar 1910 wordt algemeen aangehouden als het einde van de Gouden Eeuw van flamenco en de cafés cantante, hoewel sommige overleefden, en één, Café de Chinitas in Malaga, pas sloot in 1941. De niet-zigeunerzanger Antonio Chacón, door sommigen gezien als de grootste flamencozanger aller tijden, speelde een belangrijke rol in de overgang naar de periode van theater- of operaflamenco, welke duurde tot in de 50-er jaren.

Antonio Chacón (www.tristeyazul.com)

Chacón, die veel wist van alle gebieden van flamenco, had een stem die niet geschikt was voor zigeunerzang, en hij specialiseerde zich in Andalusische zang. Hij verbeterde deze en creëerde nieuwe stijlen van granaina, tarantas, malagueña en caracoles. Hij was zeer populair, en zijn handelsmerk, een gladde, zeer geornamenteerde stijl van zingen en een hoge stem, werd overal geïmiteerd en overdreven. In Buenos Aires werd Chacón de eerste die met flamenco in het theater stond, waarmee een nieuw tijdperk aanbrak waarin flamenco een theaterkunst werd.

Don Antonio Chacón werd flamenco’s best betaalde artiest.
Hoewel Chacón zelf flamenco niet corrumpeerde met zijn innovaties, opende het wel mogelijkheden voor hordes imitators die het wat minder nauw namen. De belangrijkste was Pepe Marchena, een virtuoos die flamenco met populaire muziek vermengde en commercieel theater in zijn voorstellingen introduceerde. Hij begon de beweging die bekend staat als “Marchenismo” of “Opera Flamenca”, waarin flamenco “verzacht” werd, en opgesierd werd om het “mooier” te maken. Pepe was de eerste die brak met de traditie om staand te zingen, en hij was de eerste die met een orkest zong.

Antonio Chacón leefde lang genoeg om het gevolg te zien van wat hij was begonnen, en er onder te lijden. Hij had de cartagenera en de malaguejia (twee vormen van fandangos) vervangen door de zigeunersiguiriya, en zag nu hoe deze werd vervangen door operafandango’s en Latijns-Amerikaanse milongas en colombianas. Chacón kon hiermee niet concurreren, en stierf arm in 1929.

Internationaal
Omdat de cafés sloten of overgingen op ander entertainment, begonnen veel flamencoartiesten in theaters te werken, vast of rondtrekkend, zowel binnen als buiten Spanje (Parijs werd een belangrijk flamencocentrum). Tegen 1920 was deze rage in volle gang. Flamenco verscheen in zarzuelas (muzikale komedies), waar het vermengd werd met aria's en vaak begeleid werd door piano en orkest, zowel als door gitaar (de naam Zarzuela is ontstaan vanuit de eerste opvoeringen die plaats vonden in een koninklijk jachtverblijf in Madrid. De naam van dat verblijf was...... Palacio de la Zarzuela. Het is waarschijnlijk afgeleid van het woord "zarzas" dat bramen betekent; het verblijf lag tussen de braamstruiken op de jachtgronden). Reizende balletgezelschappen brachten Spaanse klassieke dansen in flamencostijl in theaters in Spanje en de rest van de wereld. Eén van de eerste van deze gezelschappen was dat van La Argentina, hoewel Pastora Imperio al in 1915 in Buenos Aires had opgetreden. Later zouden Carmen Amaya, Vicente Escudero, La Argentina, en uiteindelijk José Greco volgen.

Carmen Amaya ( Deflamenco.com ) / Vicente Escudero ( Esflamenco.com ) / La Argentina ( Tristeyzaul.com )

Deze gezelschappen hadden een sterke invloed op de Spaanse dans. Op zoek naar nieuw materiaal werden zangvormen waarop nooit gedanst was, gekozen voor dansinterpretatie: La Argentina danste in 1930 als eerste een caña, Vicente Escudero een siguiriyas in 1940, waarbij Pilar Lopez als eerste castagnetten speelde. Het hoogtepunt van deze ontwikkeling was de gedanste martinete (“lied van de smid”, zonder muzikale begeleiding).

Flamenco geniet internationale belangstelling sinds het voor het eerst in 1889 op de Expositie in Parijs werd gepresenteerd. De belangstelling nam in het begin van de 20e eeuw sterk toe.
In 1914 werd een versie van Manuel de Falla’s Amor Brujo, genaamd “Embrujo de Sevilla” uitgevoerd in Londen, waarbij belangrijke Spaanse artiesten optraden. Later zou De Falla voor Sergei Diaghilev “De driehoekige hoed” maken voor het Russische Ballet (waarvoor Picasso het decor en de kleding deed).
In 1912 trad een cuadro flamenco op in Parijs tijdens het Russische balletseizoen. Door dit soort optredens werden spaanse- en flamencothema’s opgenomen in de muziek van bekende componisten uit verschillende landen, zoals natuurlijk De Falla, maar ook Albaniz, Turina, Breton, Bizet, Ravel, Debussy, Glinka, Rodin en Rimsky-Korsakov.
Spaanse dansers namen deze “klassieke” muziek met Spaanse thema’s en maakten er choreografieën in flamencostijl op. Dergelijke dansen maakten samen met dansen uit de escuela bolera het belangrijkste deel van het repertoire van tourende gezelschappen uit.
Deze “klassieke” en “theater” dansen breidden niet alleen het repertoire uit, zij gaven ook een nieuwe dimensie virtuositeit aan de dans.

Castagnetten
Castagnetten, overgenomen uit de escuela bolera en regionale volksdansen, werden ontwikkeld tot concertinstrumenten en meer en meer gebruikt in de klassieke interpretaties, en zelfs in zigeunerdansen; iets waar ook tegenwoordig nog veel artiesten op tegen zijn. De gedisciplineerde academisch getrainde artiesten verfijnden de technieken van de armen, draaien en houding. Maar het was de flamencodanser Antonio de Bilbao die de danswereld verbijsterde met de virtuositeit van zijn voetenwerk. Spaanse dans (en flamenco in het bijzonder) zou nooit meer hetzelfde zijn. De zigeuner wervelwind Carmen Amaya deed hetzelfde voor de vrouwelijke dans, en al snel kleedden de vrouwen zich in broeken, en stampten heftig met hun voeten.

Al met al hebben de Spaanse balletgezelschappen bijgedragen aan de verfijning, stilering en uitbreiding van flamencodans.

De Moderne Tijd deel 2