Flamenco: de vroege jaren, deel 2

Volgens de Moslimtraditie mochten vrouwen hun benen niet laten zien, dus van voetenwerk was geen sprake. Voetenwerk werd pas in het begin van de vorige eeuw een belangrijk onderdeel van vrouwelijke Spaanse dans.

In het Spanje van de Visigoten en de Arabieren was muziek een religieuze, academische en elitaire aangelegenheid, en beperkte zich tot de hofhouding van de adel. Dit veranderde echter: gedurende de 250 jaar na de herovering begon het muzikale brouwsel in Andalucia te gisten, en onderging veranderingen. De ontwikkeling van muziek ‘voor het volk’ volgde twee verschillende paden, die elkaar af en toe kruisten, maar tot het midden van de 18e eeuw, en tot op zekere hoogte tot aan de dag van vandaag, gescheiden bleven.

Spaanse volksmuziek vervolgde haar ontwikkeling met sterke Arabische invloeden. Onder de dansen uit de zestiende eeuw waren de chacona, de zarabanda en de fandangos. De fandangos veranderde van naam en vorm, en werd uiteindelijk verschillende dansen in verschillende regio’s van Spanje, inclusief de jota uit het noorden van Spanje, en vele variaties in verschillende provincies van Andalucia. Deze muziek zou de feestmuziek van het volk van Andalucia worden, en werd buitendeurs en tijdens feestdagen gedanst door koppels en groepen. De muziek werd gemaakt door orkesten van snaarinstrumenten, begeleid op trommels, castagnetten en tamboerijnen.

In dezelfde periode ontwikkelden de vervolgde zigeuners een meer privé soort muziek, muziek die binnen de familiekring bleef en vaak een bijna heilig karakter had. De teksten handelden meestal over hun lijden: honger, gevangenis en dood.

De begeleiding van zang en dans bestond uit het ritme van handklappen en knippen met de vingers, wat de zigeuners prefereerden boven castagnetten, en het op tafel trommelen met de knokkels. Zigeunermuziek was zeer emotioneel. De motivatie voor de Andalusische volksmuziek was daarentegen feestelijke vreugde en gemeenschappelijke viering.

Kennelijk bleven de zigeuners niet helemaal op zichzelf, aangezien Cervantes (1547-1616) in zijn “Novelas Ejemplares” melding maakt van zigeuners die seguidillas (niet te verwarren met seguiriyas), jacaras, romances en zarabandas opvoerden. Het lijkt er dus op dat de zigeuners enkele Andalusische dansen hebben overgenomen, en opvoerden voor niet-zigeuners.

Twee andere invloeden hadden effect op de Andalusische muziek aan de vooravond van de 18e eeuw:

Vanaf 1500 begon Spanje aan de exploratie van Afrika; Sevilla werd de grootste slavenmarkt van het Iberische schiereiland. Er wonen nog steeds zwarte families in Andalucia die uit die tijd stammen, en zwarte Afrikaanse muziek kan een invloed hebben gehad op de Andalusische muziek.
Zekerder is de invloed van de ontdekking van Amerika. Het effect was tweedelig: de meeste schepen vertrokken uit havens aan de zuidkust van Spanje: Huelva, Sanlucar, Cádiz en Málaga. Vanuit heel Spanje kwamen zeelui naar deze steden, waarbij zij de muziek uit hun streek meenamen. Andalusische muziek, altijd openstaand voor invloeden van buitenaf, nam deze muziek in zich op en transformeerde die tot nieuwe vormen. De jota van Aragon werd de jota van Cádiz (en later de alegrías), terwijl een dans uit Galicië uiteindelijk de farruca werd. De andere kant van het verhaal werd duidelijk in de 19e en 20e eeuw, toen de Spanjaarden terugkeerden naar dezelfde havens, en muziek uit Latijns-Amerika meenamen, die deel werd van de Andalusische traditie. Dit is tevens een andere bron van Afrikaanse invloed, omdat de zwarte cultuur een belangrijke rol heeft gespeeld in de ontwikkeling van bepaalde Latijns-Amerikaanse muziek.

Een 5-snarige gitaar

Rond 1700 kreeg de gitaar een zesde snaar, en werd op twee manieren bespeeld.
Als tokkelinstrument was het hoog ontwikkeld voor het spelen van wat nu klassieke muziek wordt genoemd, de muziek van de adel. Als populair instrument van het volk werd het bespeeld met rasgueados (‘krabbelen’, slaan met de vingers). 
Alhoewel het instrument in beide vormen een integraal onderdeel is van de Spaanse muziek, wordt algemeen aangenomen dat de gitaar geen rol van betekenis heeft gespeeld bij de vroege ontwikkeling van zigeunermuziek.
In dezelfde periode hadden zowel de Andalusische- als de zigeunermuziek herkenbare vormen aangenomen, en er werd steeds meer aan gerefereerd in Spaanse en buitenlandse literatuur.

Hoewel zigeunermuziek nog steeds hoofdzakelijk een privé-aangelegenheid was, een ritueel binnen zigeunerfamilies, waren de zigeuners een populair thema geworden voor theaterproducties, en werden vaak genoemd. Het oudste geschreven voorbeeld van flamenco is een seguiriyas in de 18e eeuwse Italiaanse opera “La Maschera Fortunata” van Neri. In 1779 schreef Henry Swinburne dat hij in 1775 en 1776 zigeuners in Cádiz onzedelijke dansen had zien opvoeren die manguidoy werd genoemd, begeleid door handklappen. Hij noemde ook gitaren, castagnetten en met rauwe stem gezongen polos. Andere bronnen spreken van taconeo (voetenwerk) en de seguidillas gitanas (verwant aan de sevillanas).

Tegen 1800 is er sprake van 24 dansvormen die opgevoerd werden door zigeuners. De meesten hiervan bestaan niet meer, en geen enkele maakt deel uit van zigeunerdans zoals we die nu kennen. Sommigen hebben echter overleefd als niet-zigeuner dans, met name de fandangos en de seguidillas (sevillanas).

Rond de eeuwwisseling waren de zigeunerliederen goed ontwikkeld en sommige zangers hadden een reputatie opgebouwd met hun interpretatie van de cante (= zang: red).

George Borrow

Avonturier en schrijver George Borrow schreef begin 1800 over zijn ervaringen met de zigeuners. Hij heeft het over zang en dans “a lo gitano” (op de manier van de zigeuner), en hij was de eerste die schreef dat de zigeuners flamencos genoemd werden, en dat ze al langer zo genoemd werden. De muziek zelf werd echter nog geen flamenco genoemd. Het woord “flamenco” heeft geschiedkundigen lang voor een raadsel gezet, en zij legden een levendige verbeelding aan de dag bij hun pogingen te verklaren waarom een woord dat “Vlaams” of “flamingo” (de vogelsoort) betekent, gebruikt wordt om een Andalusische volkskunst te beschrijven. Er zijn vele variaties op de diverse theorieën, maar ze hebben allemaal het probleem dat de gebeurtenissen die deze theorieën mogelijk maken, plaatsvonden lang voordat er sprake was van zigeuners die flamencos genoemd werden.

Calderón

Hij noemt een aantal dansen, waarvan de meeste eerder Andalusische dansen zijn dan zigeunerdansen: tiranas, jaberas, malagueñas, bolero, zorongo, olé olé, la tana, granadina, la yerbabuena, las seguidillas, caleseras en zapateado. Interessant is het feit dat deze dansen werden begeleid door een orkest van gitaren, mandolines en violen. Deze begeleiding is niet typisch voor zigeunerflamenco, maar overleeft in de Andalusische volksmuziek, in het bijzonder in groepen die "pandas de verdiales" worden genoemd, die de liederen uit de streek rond Málaga opvoeren.

Andere reizigers uit begin 1800 melden dat zigeunerdansers niet hun voeten gebruiken, en alleen heupen, bovenlichaam en armen bewegen. Ook blijkt uit verslagen en teksten van liederen uit die tijd dat verbale aanmoedigingen zoals "olé", "anda" en "que toma" al wijd verbreid waren.
Muziek uit die tijd die toegankelijk was voor reizigers was waarschijnlijk vooral Andalusisch. Zigeuners traden slechts zelden in het openbaar op, en de verslagen maken geen melding van de hoog ontwikkelde zigeunerzang zoals die enkele tientallen jaren later zou ontstaan. Het is belangrijk de verschillen tussen de Andalusische en de zigeunervormen in de gaten te houden, want deze onderverdeling van flamenco bestaat nog steeds.

De vroege jaren, deel 3